ابراهیم بن اسحاق حربیحربی، ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق، عالم و محدّث حنبلی خراسانی‌الاصل ساکن بغداد، در قرن سوم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - محل سکونت ۳ - سبب شهرت به حربی ۴ - یادگیری حدیث ۵ - مشایخ حربی ۶ - مسموعات حربی از احمد بن حنبل ۷ - نقل حدیث از حربی ۸ - وثاقت و زهد حربی ۹ - درگذشت حربی ۱۰ - آثار حربی ۱۰.۱ - آثار منسوب به وی ۱۰.۲ - آثار حربی در اختیار بزرگان ۱۰.۳ - المناسک ۱۰.۴ - غریب‌الحدیث ۱۰.۵ - اکرام‌الضیف ۱۰.۶ - انتفاع‌الاموات ۱۰.۷ - معروف‌ترین اثر حربی ۱۰.۷.۱ - شیوه حربی در این اثر ۱۰.۷.۲ - جامعیت این اثر ۱۰.۷.۳ - محتوای غریب الحدیث ۱۰.۷.۴ - بهره بزرگان از غریب‌الحدیث ۱۰.۷.۵ - تأثیر این کتاب درآثار سایرین ۱۰.۸ - اشعار حربی ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - تاریخ ولادتبه نوشته خطیب بغدادی، [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۲۳.
حربی در ۱۹۸ به دنیا آمده است. عموم شرح حال نگاران بعدی نیز بخش عمده مطالب خود را درباره حربی به نقل از او آورده‌اند. [۲]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۳۵، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۳]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۷ـ ۱۹۸، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۴]
علی بن یوسف قفطی، اِنباه‌الرواة علی اَنباه النحاة، ج۱، ص۱۵۵ـ ۱۵۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۲ - محل سکونتاصل حربی از مرو بود، ولی در بغداد سکونت داشت. [۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۲۳ـ ۵۲۴.
به نوشته خطیب بغدادی. [۶]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۲۳ـ ۵۲۴.
۳ - سبب شهرت به حربیمادر حربی از قبیله تغلبیه بود. سبب شهرت او به حربی، طبق گفته خود او اقامتش در محله حربیه، در بخش غربی بغداد، بوده است. [۷]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۷، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۸]
برای وجه نام‌گذاری این محله رجوع کنید به، یاقوت حموی، ذیل «حربیه».
۴ - یادگیری حدیثدرباره مراحل اولیه زندگی حربی اطلاعی در دست نیست. به نوشته خطیب بغدادی [۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۲۴.
، حربی اموال فراوانی را که به ارث برده بود، صرف یادگیری حدیث کرد. از مقایسه سال ولادت حربی با تاریخ وفات استادش حسن بن موسی بغدادی در ۲۱۰، در می‌یابیم که حربی از حدود ده سالگی به فراگیری دانش حدیث پرداخته است. [۱۰]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص ۱۷، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۱۱]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص ۵۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۵ - مشایخ حربیبرخی مشایخ حربی، ابونعیم فضل بن دکین، علی بن جعد جوهری، احمد بن حنبل، و محمد بن مقاتل مروزی بودند. [۱۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۲.
[۱۳]
برای فهرست کاملِ مشایخ وی رجوع کنید به، ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص ۳۸ـ۸۳، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۶ - مسموعات حربی از احمد بن حنبلحربی همانند دیگر حنبلیان بغداد، [۱۴]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۷۸، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۱۵]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۸۱، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۱۶]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۹۵، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
مسموعات خود از احمد بن حنبل را به نام المسائل نقل کرده که ابوالحسین محمد بن ابی یعْلی فرّاء نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته [۱۷]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۹، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
و برخی مطالب آن را نقل کرده است. [۱۸]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۳۲ـ۲۳۳، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۷ - نقل حدیث از حربیاز حربی کسان بسیاری حدیث نقل کرده‌اند، از جمله محمد بن علی بن عَلون مُقری، ابوبکربن مالک قَطیعی، عبیداللّه بن احمد بن بُکَیر و برخی عالمان نحوی چون ابوبکر محمد بن قاسم انباری، و ابوعمرو زاهد مشهور به غلام ثعلب. [۱۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۲.
[۲۰]
علی بن یوسف قفطی، اِنباه‌الرواة علی اَنباه النحاة، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۲۱]
برای فهرست راویان حربی رجوع کنید به، ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره،مقدمه حمد جاسر، ص ۲۴۰ـ۲۵۳، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۸ - وثاقت و زهد حربیدر منابع رجالی، حربی را محدّثی ثقه، صادق و خبره وصف کرده و زهد و تقوای او را ستوده‌اند. [۲۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۷.
[۲۳]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۲۶، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۲۴]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۹ - درگذشت حربیوی در ۲۱ ذیحجه ۲۸۵ در بغداد درگذشت و در خانه‌اش به خاک سپرده شد. [۲۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۷.
[۲۶]
عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۹۸، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۱۰ - آثار حربی۱۰.۱ - آثار منسوب به ویبرخی تألیفات منسوب به حربی که نسخه‌ای از آن‌ها باقی نمانده عبارت‌اند از: کتاب الادب، کتاب‌المغازی، کتاب‌التیمم، [۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۷، (تهران).
دلائل النبوه، کتاب‌الحمام، ذم‌الغیبه، سجودالقرآن، [۲۸]
ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۹، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
کتاب‌السروی. [۲۹]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۲.
[۳۰]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص ۲۲۴ـ۲۲۶، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۳۱]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، چاپ حمد جاسر، مقدمه حمد جاسر، ص ۲۲۱ـ ۲۳۹، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰.۲ - آثار حربی در اختیار بزرگانذهبی در تذکرةالحفاظ [۳۲]
محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، ج۲، ص۵۸۵، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
به در اختیار داشتن برخی آثار حربی اشاره کرده است. همچنین برخی آثار او در اختیار ابن حجر عسقلانی بوده است. [۳۳]
ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، ج۱، ص۲۸۸، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
[۳۴]
ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، ج۲، ص۳۵۵، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
[۳۵]
ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، ج۲، ص۳۷۵، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
[۳۶]
ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، ج۲، ص۳۹۹، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴.
۱۰.۳ - المناسکحَمَد جاسر [۳۷]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه، ص ۲۶۲ـ۲۷۰، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نسخه‌ای، که آغاز آن افتاده بوده است، به نام کتاب المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم‌الجزیره را با ذکر دلایلی کتاب المناسک حربی دانسته و متن تصحیح شده آن را نیز منتشر کرده است (ریاض ۱۳۸۹/۱۹۶۹).۱۰.۴ - غریبالحدیثعاید در مقدمه خود بر غریب‌الحدیث حربی، [۳۸]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، ص۴۷ـ۴۸، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
دلایلی بر عدم قطعیت انتساب متن چاپ شده مذکور به حربی آورده است. [۳۹]
برای تداول روایت المناسک رجوع کنید به، عبدالکریم بن محمد سمعانی، ج۲، ص۱۲، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۱۰.۵ - اکرامالضیفاز دیگر آثار حربی، اکرام‌الضیف (۱۳۱۹ و ۱۴۰۰) در قاهره چاپ غیرانتقادی شده است. از این کتاب نسخه‌ای در کتابخانه عاشر افندی شهر سلیمانیه به شماره ۶۶۷ و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه استانبول (مجموعه ۲۳۷، گ ۷۹ـ۱۰۱) موجود است. [۴۰]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص۲۲۲، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۱۰.۶ - انتفاعالامواتاز اثر دیگر حربی، یعنی انتفاع‌الاموات بِإهداء التلاوات و الصدقات و سائر القربات، نسخه‌ای در کتابخانه رشیدافندی (مجموعه ۱۵۹، رساله ۲، گ ۱۵۹الف ـ ۱۸۵الف) موجود است. [۴۱]
رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا، ج۱، ص۳۸۲، استانبول ۱۹۹۷.
۱۰.۷ - معروف‌ترین اثر حربیمهمترین و معروف‌ترین کتاب حربی، غریب‌الحدیث است [۴۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۷، (تهران).
[۴۳]
علی بن یوسف قفطی، اِنباه‌الرواة علی اَنباه النحاة، ج۱، ص۱۵۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
و خطیب بغدادی [۴۴]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۲۳.
از آن یاد کرده است.۱۰.۷.۱ - شیوه حربی در این اثرشیوه متداول در غریب الحدیث‌نگاری پیش از حربی، خاصه روش ابوعُبَید قاسم بن سلّام هروی، براساس اصل مسندنویسی (گردآوری احادیث حاوی واژه‌های غریب از هر یک از اصحاب و شرح آن) بود اما حربی، با تلفیق این شیوه و روش الفبایی لغویان، طریقی جدید در غریب‌الحدیث‌نگاری پدید آورد. [۴۵]
عبدالهادی مسعودی، «سیر تدوین غریب‌الحدیث»، ج۱، ص۹۴ـ۹۸، فصلنامه علمی ـ تخصصی حدیث، سال ۴، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸).
۱۰.۷.۲ - جامعیت این اثروی، همچنین ضمن بهره‌گیری از آثار پیش از خود، اثری جامع‌تر در غریب‌الحدیث تألیف کرد. ۱۰.۷.۳ - محتوای غریب الحدیثکتاب وی در پنج مجلد تألیف شده و مشتمل بر تمام احادیثی بوده که لفظی غریب در آن‌ها وجود داشته است. براساس وصف ابن‌خیر اشبیلی [۴۶]
محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من‌الدواوین المصنفة فی ضروب‌العلم و انواع‌المعارف، ج۱، ص۱۹۴، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
از کتاب حربی، می‌توان دریافت که حربی از اتمام این تألیف فراغت نیافته است. [۴۷]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۵۴ـ۵۵، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۴۸]
ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، مقدمه حمد جاسر، ص ۲۲۸، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
به‌نوشته عاید، [۴۹]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۵۵، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
این گفته اشبیلی به‌سبب رواج نسخه‌ای ناقص از کتاب حربی در اندلس بوده است. ابن ندیم [۵۰]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۷، (تهران).
کتاب غریب‌الحدیث را وصف کرده است. حربی، به دلیل اعتقاد به باورهای اهل حدیث درباره افضلیت خلفا، کتاب خود را نیز به همین‌گونه آغاز کرده است. [۵۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۷، (تهران).
وی ابتدا متن حدیث را با سلسله سند کامل نقل کرده، سپس به بیان معنای کلمه غریب پرداخته و آنچه در توضیح آن از صحابه و تابعین نقل شده آورده و در مواردی از قرآن و اشعار عرب شواهدی ذکر کرده است. عاید [۵۲]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۹۲ـ۱۵۲، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
به تفصیل از ویژگیهای این کتاب، با ذکر شواهد گوناگون، بحث نموده است.۱۰.۷.۴ - بهره بزرگان از غریبالحدیثمفصّل بودن کتاب و مباحث آن، سبب دشواریابیِ احادیث و مهجور ماندن کتاب شده، اما اثر او همچنان مورد استفاده محدّثان بوده و کسانی چون ابوبکر محمد بن قاسم انباری، ابومنصور محمد بن احمد ازهری و ابوعبید بکری از آن مطالبی نقل کرده‌اند. [۵۳]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۵۸ـ۷۹، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۱۰.۷.۵ - تأثیر این کتاب درآثار سایرینهمچنین عاید [۵۴]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۸۰ـ۹۱، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
نمونه‌هایی از تأثیر کتاب حربی را در تألیف کتابهای غریب‌الحدیث پس از او نقل کرده است. ابن اثیر در النهایة فی غریب‌الحدیث و الاثر، [۵۵]
ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، ج۱، ص۱۰، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
ضمن ستودن غریب‌الحدیث حربی، مفصّل بودن کتاب را علت مهجور ماندن آن ذکر کرده، اما به کامل و جامع بودن آن اشاره کرده و خود در تألیف کتابش از آن بهره برده است. بنابر تحقیق سلیمان بن ابراهیم عاید، [۵۶]
ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، ج۱، مقدمه، ص۱۵۳، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
تنها نسخه موجود از غریب‌الحدیث، نسخه‌ای ناقص از بخش پنجم کتاب در کتابخانه ظاهریه دمشق (موجود در «مکتبةالاسلام») است و خود وی متن انتقادی آن را منتشر کرده است (مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵). دُخَیل بن صالح لحیدان در مقاله‌ای [۵۷]
دخیل لحیدان، «الاحادیث المرفوعة فی کتاب غریب‌الحدیث للامام الحربی (۱۹۸ـ۲۸۵ه) من باب ’ریاء‘ الی نهایة باب ’نشف‘ دراسة و تخریجاً»، ج۱، ص۶۹ـ۲۱۸، مجلة جامعةالامام محمدبن سعودالاسلامیة، ش ۳۴ (ربیع‌الآخر ۱۴۲۲).
به بررسی و تخریج برخی احادیث مرفوع غریب‌الحدیث حربی پرداخته است.۱۰.۸ - اشعار حربیحربی شعر نیز می‌سروده و خطیب بغدادی [۵۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۵۳۵ـ۵۳۷.
نمونه‌هایی از اشعار وی را نقل کرده است.۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌یعلی، طبقات الحنابله، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۲) ابن اثیر، النهایة فی غریب‌الحدیث والاثر، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۳) ابن حجر عسقلانی، المجمع المؤسس للمعجم‌المفهرس، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۱۳ـ۱۴۱۵/ ۱۹۹۲ـ۱۹۹۴. (۴) ابن ندیم، الفهرست، (تهران). (۵) محمد بن خیر اشبیلی، فهرسة مارواه عن شیوخه من‌الدواوین المصنفة فی ضروب‌العلم و انواع‌المعارف، چاپ فرانسیسکو کودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا ۱۸۹۳، چاپ افست بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۶) ابراهیم بن اسحاق حربی، غریب‌الحدیث، چاپ سلیمان‌بن ابراهیم عاید، مکه ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۷) ابراهیم بن اسحاق حربی، کتاب‌المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیره، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد. (۹) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرةالحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰. (۱۰) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۱) عبدالکریم بن محمد سمعانی، التحبیر فی‌المعجم الکبیر، چاپ منیره ناجی سالم، بغداد ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۱۲) رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۹۹۷. (۱۳) علی بن یوسف قفطی، اِنباه‌الرواة علی اَنباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۱۴) دخیل لحیدان، «الاحادیث المرفوعة فی کتاب غریب‌الحدیث للامام الحربی (۱۹۸ـ۲۸۵ه) من باب ’ریاء‘ الی نهایة باب ’نشف‘ دراسة و تخریجاً»، مجلة جامعةالامام محمدبن سعودالاسلامیة، ش ۳۴ (ربیع‌الآخر ۱۴۲۲). (۱۵) عبدالهادی مسعودی، «سیر تدوین غریب‌الحدیث»، فصلنامه علمی ـ تخصصی حدیث، سال ۴، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸). (۱۶) یاقوت حموی. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حربی»، شماره۶۰۱۳. |